“Onterecht over het hoofd gezien”, vrouwelijke kunstenaars

Anders dan de reguliere kunstgeschiedenis doet geloven, zijn er altijd vrouwelijke kunstenaars geweest. Ze raakten echter in vergetelheid of verdwenen in de schaduw van de ‘grote meesters’. Niet omdat vrouwen geen goede kunstenaars zijn, maar omdat ze tot in de 20ste eeuw nauwelijks serieus werden genomen in de kunstwereld. Alles was erop gericht om vrouwen zoveel mogelijk uit te sluiten. Ze hadden minder toegang tot opleidingen, mochten geen naaktmodellen bestuderen om kennis van de menselijke anatomie op te doen en werden geweerd van kunstacademies. Hierdoor was het voor vrouwen extreem moeilijk om op hoog niveau te leren schilderen of beeldhouwen. Het is een klein wonder dat er toch vrouwen zijn geweest die het wel is gelukt om kwalitatief goede kunstenaars te worden. In deze lezing komt een aantal vrouwen aan bod, die elk een verrassende en aanzienlijke rol in de kunstgeschiedenis hebben vervuld. Kijk en geniet van het werk van de 17de en 18de eeuwse portret- en stilleven schilderessen tot en met de avant-garde vrouwen van de late 19de en de 20ste eeuw.

‘Van je Valentijn’, tradities rond St Valentijn

St Valentijn is de beschermheilige van verliefden, verloofden en jonggehuwden en wordt aangeroepen voor het welslagen van het huwelijk. Valentinus was vermoedelijk de bisschop van Terni in Umbrië, die omkwam tijdens de christenvervolgingen van de derde eeuw. Er zijn overigens ook andere kandidaten, aangezien de naam veel voorkwam in het oude Rome. Het is onduidelijk sinds wanneer het martelaarschap van Valentinus wordt herdacht. De oudste verwijzing naar een Sint-Valentijnviering op 14 februari stamt uit Engeland. In de late Middeleeuwen wordt de kerkelijke feestdag steeds vaker een liefdesfeest met allerlei folkloristische gebruiken. Sindsdien zijn er op Valentijnsdag prachtige gedichten en kostbare geschenken aan geliefden aangeboden. Enkele romantische voorbeelden worden uitgelicht.

‘Displechtigheden’, 5 eeuwen eten en tafelmanieren in de kunst

Op een dinertafel ligt vaak een wit tafellaken met bijpassende witte servetten. Sinds wanneer dekken wij zo, met daarbij glas en mes aan de rechterkant en het brood altijd links van het bord? Mag je met je handen eten of je bord schoonvegen met een stuk brood? En waar dient dat kommetje water voor? Gedragsregels rond eten en drinken zijn er al zolang mensen samen de maaltijd gebruiken. Dat het er vroeger heel anders aan toe ging dan wij nu gewend zijn is duidelijk. Hoe vreemd sommige gewoonten ook voor ons lijken, ze werden wel door de etiquette’ bepaald. En sommige van de gedragsregels gelden nog tot op de dag van vandaag!

Maria Magdalena, de vrouw ‘met vele gezichten’ en haar zalfpot

Maria Magdalena is na Maria de populairste vrouw uit het Nieuwe Testament. Als moeder van Jezus is Maria een symbool van zuiverheid en onschuld. Maria Magdalena blijft echter mysterieus en ongrijpbaar. Wie was zij? Er zijn door de eeuwen heen veel verhalen over haar verteld: een verleidelijke vrouw met prachtig lang haar, een vals kreng, een prostituée of misschien wel een apostel? Deze vrouw ‘met vele gezichten’ en haar zalfpot is ontelbare malen in de kunst afgebeeld. We zien haar op middeleeuwse altaarstukken en als boetvaardige zondenares in renaissance en barok beeldhouwkunst. In de 19de eeuw kreeg zij vooral de rol van verleidster òf tragische heldin toebedeeld. Rond 1912 schilderde Emil Nolde, lid van de kunstenaarsgroep Die Brücke, haar in felle expressionistische kleuren.

‘Een kopken van de Thé, dat edel zopken…’, de mode van het theedrinken

U wordt meegenomen naar een wereld van thee en theecultuur die in de 17de eeuw is ontstaan door toedoen van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC). Want het zijn de Nederlanders geweest die thee als verpakkingsmateriaal en ballast in hun schepen voor het eerst naar Europa brachten.
In het begin gebruikte men de gedroogde bladeren van de Chinese theeplant als geneeskrachtig kruid tegen onder andere hoofdpijn. Als genotsmiddel werd het in de 18de eeuw de favoriete drank van de elite. Bij ontvangsten pronkte men volop met theegerei van porselein en zilver, uitgestald op speciale theetafels. Op deftige buitenplaatsen langs de Vecht werden speciale theekoepeltjes gebouwd. Iemand dichtte: ‘kom, schenkt nog een kopken, van de Thé, dat edel zopken…’. Thee werd in de loop van de tijd een volksdrank, waardoor bierbrouwers soms in de problemen kwamen.
De Britten namen in de 19de eeuw de theehandel over met supersnelle zeilboten, de theeklippers. Tot op de dag van vandaag zijn thee en Engeland onlosmakelijk verbonden.

‘Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk’

Het duurde vele eeuwen voor vrouwen mochten lezen wat ze wilden. Ze moesten vooral borduren, bidden, kinderen opvoeden en koken. Deze deugdzame en opvoedende taken werden in toenemende mate bedreigd door het boek. Een vrouw die leest is een vrouw die zich afzondert. Er werd gesproken van zedenverwildering en ordeloosheid. De leeswoede van vrouwen werd zelfs een bedreiging, maar zedepreken konden de opmars van lezende vrouwen niet stuiten. Lezen bood vrouwen de kans om aan de beperkte wereld van het huishouden te ontsnappen. Het is een entreekaartje tot de onbegrensde wereld van de gedachten en de fantasie, maar ook van kennis. Het motief van de lezende vrouw heeft kunstenaars altijd geïnspireerd. Aan de hand van schilderijen, tekeningen en foto’s wordt de geschiedenis van enkele beroemde lezende vrouwen op de voet gevolgd.

‘De schoonste aller mensenkinderen’, een kerstlezing

U wordt meegenomen op een verrassende, kunsthistorische reis door het kerstverhaal. We weten van het kind, zijn moeder, pleegvader, de kraamvisite en de almachtige vijand. Maar geen verhaal is zo verrijkt met fabels en legenden als het geboorteverhaal. Op middeleeuwse schilderijen zien we prachtige en wonderbaarlijke details. Waarom legt een slapende eenhoorn zijn hoofd in Maria’s schoot? Wat is de betekenis van de vroedvrouw met de lamme hand? En: waarom trok Josef zijn kousen uit?
Al deze oude verhalen worden aan de hand van prachtig beeldmateriaal opnieuw verteld, evenals het nòg oudere verhaal uit de Romeinse tijd van de geboorte van een bijzonder kind.

De geurige wereld van koffie en chocolade

Koffiedrinken is een wereldwijde gewoonte én een ritueel tegelijk. Uitdrukkingen als “opkikker”, “bakje troost” en “een kop rechtop” verwijzen naar de stimulerende werking van koffie. In het Midden Oosten werd rond het jaar 1000 voor het eerst de zaden van een kersachtige vrucht gemalen en vermengd met heet water. Venetianen introduceren de pittige zwarte drank in Europa onder de naam “Arabische wijn”. Vanaf 1700 veroveren koffiesalons heel Europa. Koffie drinken wordt een elegante mode voor heren uit de gegoede burgerij die elkaar ontmoeten in het koffiehuis. Pas in de 19de eeuw ontstaan de huiselijke koffiekransjes voor dames. De herkomst van chocolade is veel ouder: rond 600 na Christus ontstond in Mexico de godendrank xocoatl. Maya’s en Azteken vermengen geroosterde cacaobonen met water en kruiden tot een tamelijk bittere drank. De Spanjaarden veroveren in het begin van de 16e eeuw Mexico èn het recept van chocolade. De drank doet zijn intrede in Spanje, waar de cacao wordt gezoet met honing, suiker en specerijen. In de 18de eeuw is het drinken van een kopje ‘chocolat chaud’ grote mode aan het hof van Lodewijk XV. Chocolade blijft lang een luxe product, maar tegenwoordig gaan rond Sinterklaas zo’n 25 miljoen chocolateletters over de toonbank. De dichter-dominee Peter de Génestet zei het anderhalve eeuw geleden al: “ik zie, liever dan in druk, mijn naam in chocolade!”

Proost! Glinsterend glas uit de Gouden Eeuw

Op talloze schilderijen zijn drinkglazen afgebeeld, van altaarstukken tot pronkstillevens. In de 17de eeuw heft men graag het groene woudglas met noppen op de stam. Het roemer-model is tot op de dag van vandaag in gebruik gebleven voor Duitse witte wijn. Kalligraferen van dit glas met een diamantstift werd naast professionals ook door kunstzinnige amateurs beoefend, zoals de zusters Roemers Visscher en Anna Maria van Schurman. Het verschil tussen woudglas en Venetiaans glas is in één oogopslag duidelijk. Het procédé van dit flinterdunne, kleurloze glas bleef lang geheim. Het uiterst verfijnde glaswerk is versierd met blauw en wit glasdraad of met emailleverf in heldere kleuren. Ondanks de strenge geheimhouding ontstonden overal in Europa door Venetianen geleide glasblazerijen, waar men façon de Venise glas maakte. In ons land was het hoge, smalle fluitglas populair. De mode van de grote kanten kragen maakte het drinken uit zo’n lang glas makkelijker. De elite haalde het kostbare glas vooral bij bijzondere gelegenheden tevoorschijn. Musea hebben prachtig glaswerk dat u niet vaak te zien krijgt. De lezing toont u deze pronkglazen in al hun rijkdom.

St Nicolaas, van Heilige tot kindervriend

Pepernoten, speculaas en gouden (chocolade)munten horen bij de Sinterklaastraditie. Maar waarom eigenlijk? In de loop der eeuwen ontwikkelde de verering van de heilige Nicolaas zich tot het kinderfeest Sinterklaas. Dat hij niet uit Madrid komt maar uit Myra, weet iedereen wel. Maar hoe het nu echt zit, dat is vaak niet helemaal duidelijk. Wie was die weldoener uit de 4e eeuw, aan wie dit feest gewijd is? Tijdens zijn leven onderscheidde hij zich, volgens de legenden, door zijn goede werken. Later werd hij als heilige bisschop zeer vereerd. Nu, bijna zeventien eeuwen na zijn dood, is hij nog steeds bekend en geliefd: de enige heilige met een sterke aanhang onder niet-gelovigen. In de Sinterklaas-lezing leert u aan de hand van prachtige afbeeldingen – waaronder iconen, schilderijen van Jan

Steen en plaatjes uit 19e-eeuwse prentenboeken – de oorsprong en geschiedenis van het feest van de goedheiligman kennen.

Talloze ‘Turkse’ tulpen, een bloemlezing

In het begin van de zeventiende eeuw waren tulpen enorm populair. Op schilderijen zien we de mooiste exemplaren vereeuwigd en in Delft maakte men speciale tulpenvazen. De handel in bloembollen en dan vooral in tulpen, werd in deze periode een lucratieve onderneming. Op het hoogtepunt van deze zogenaamde ‘Tulpomanie’, rond 1630, kostte een bijzondere tulpenbol evenveel als een heel grachtenpand.

Het Mysterie Ming, keizers en kooplui in het oude China

Iedereen die op een rommelmarkt een Chinese vaas ontdekt, hoopt stiekem dat het een Mingvaas is. ‘Ming’ is synoniem voor onbetaalbaar. Waarom betaalt iemand miljoenen euro’s voor een vaas? Wat maakt Ming zo bijzonder? Wat wordt nu eigenlijk met Ming bedoeld en wat was de rol van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC)? Ming – letterlijk: ‘schitterend’ – was een langdurige,stabiele dynastie met een grote reputatie op het gebied van kunst en cultuur. Het keizerlijk Mingporselein is technisch en esthetisch perfect en geldt nog steeds als het hoogtepunt van verfijning, zowel in China als in de westerse wereld. Ming vervaardigd voor het keizerlijk hof is herkenbaar aan het drakenmotief met drie of vijf klauwen. Het kenmerkende blauw-witte porselein groeide uit tot een gewild exportartikel: het zogenaamde kraakporselein. Delfts aardewerk in blauw-wit was in de Gouden Eeuw het beste alternatief voor dit echte porselein. De Chinezen wisten het procedé om porselein te maken ongeveer duizend jaar geheim te houden. Pas aan het begin van de 18de eeuw lukte het in Saksen om achter de speciale samenstelling ervan te komen. De Ming-dynastie (1368-1644) was toen al lang verdwenen.